آشنایی با درجات گام های دیاتونیک - قسمت سیزدهم از درسهای تئوری

همانطور که در مبحث آشنایی با گام های موسیقی گفتیم، به هرکدام از نت‌های پی در پی گام های دیاتونیک درجه می‌گویند هرکدام از درجات گام کارکرد، نقش و اهمیتی در گام دارد. درجه را با یک عدد ترتیبی مشخص می‌کنند که نشان‌دهندهٔ عدد فاصله آنها با نت پایهٔ گام است؛ مثلا درجهٔ اول، درجهٔ دوم و ... . اما هر کدام از این درجات گام با توجه به نقش و اهمیتشان، نام کاربردی‌ای نیز دارند که در این قسمت می‌خواهیم با آنها آشنا شویم:

درجات گام (Scale Degrees)

برای هر گام دیاتونیک می‌توان هشت درجه مشخص کرد که آنها را با اعداد رومی هم نشان می‌دهند. بین بعضی درجات گام فاصلهٔ نیم پرده‌ای است و بین بعضی دیگر فاصلهٔ یک پرده‌ای وجود دارد.

معمولا حل شدن یا حرکت از سمت یک نت به نت دیگر در حالتی که فاصلهٔ نیم پرده‌ای داشته باشند قوی‌تر از وقتی است که فاصلهٔ یک پرده‌ای بینشان باشد. یعنی هرگاه فاصلهٔ بین دو نت نیم پرده باشد کشش بیشتری بین آنها وجود دارد و حرکت از یکی به دیگری روان‌تر و خوشایند‌تر است. این یکی از دلایلی است باعث می شود بعضی درجات گام اهمیت بیشتری پیدا کنند. ابتدا با تعریف نت‌ های مُدال و تونال آشنا می‌شویم:

نت های تونال (Tonal)

به درجات یکم، چهارم، پنجم و هشتم نت‌های تونال یا مایگی می‌گویند( یعنی مایهٔ گام را تعیین می‌کنند). این درجات در تمام گام های دیاتونیک( ماژور و مینور) نسبت به تونیک فاصلهٔ درست دارند و نت‌های اصلی گام محسوب می‌شوند.

نت های مُدال (Modal)

درجات سوم، ششم و هفتم مُدال یا مقامی نامیده می‌شوند. این درجات در گام‌های ماژور و مینور متغیرند یعنی بنیهٔ فاصلهٔ آنها به نسبت نوع گام می‌تواند کوچک یا بزرگ باشد. در واقع برای تبدیل گام ماژور به مینور تئوریک کافی است درجهٔ سوم و ششم و هفتم گام ماژور را نیم پرده پایین بیاوریم به همین خاطر به این درجات گام، مقامی (تعیین کنندهٔ مقام) یا مدال( تعیین کنندهٔ مُدالیته یا مینور و ماژور بودن گام) می گویند.

حالا ببینیم مشخصات هرکدام از این درجات گام چیست:

درجهٔ یکم (Tonic)

درجهٔ یکم، تونیک، پایه یا بُن‌مایه، مهم‌ترین درجهٔ هر گام است و نام آن گام را هم تعیین می‌کند. معمولا یک قطعهٔ موسیقی با تونیک شروع می‌شود، نت تونیک در طول قطعه مرتب و موکد شنیده می‌شود تا خود را در گوش تثبیت کند و در نهایت هم معمولا با قطعه را با تونیک به پایان می برند. همیشه این را بدانید که حرکت پیاپی به سمت نت پایه، قوی ترین حرکت بین نت‌هاست.

درجهٔ دوم (Supertonic)

درجهٔ دوم به نام‌های رو تونیک، روپایه یا رو بن مایه هم خوانده می‌شود. این درجه در گام اهمیت چندانی ندارد، زیاد روی آن مکث و تکرار نداریم و معمولا به صورت نت پاساژ در طول قطعه شنیده می‌شود. در گام ماژور معمولا از درجهٔ دوم تمایل به سمت حرکت به درجهٔ یکم است اما در گام مینور چون فاصلهٔ درجهٔ دوم و سوم نیم پرده است، بیشتر به سمت درجهٔ سوم حرکت می‌کنیم. در گام‌های مینور و ماژور بنیهٔ فاصله درجهٔ دوم نسبت به تونیک بزرگ است. یعنی تمام درجات دوم با تونیک فاصلهٔ دوم بزرگ دارند.

درجهٔ سوم (Mediant)

این درجه که به نام‌های میانی یا میانه هم خوانده می‌شود نسبت به درجهٔ دوم اهمیت بیشتری دارد و بیشتر از درجهٔ دوم در طول قطعه شنیده می‌شود. درجهٔ سوم یکی از درجات گام است که مشخص می‌کند گام ما مینور است یا ماژور پس درجه‌ای مدال است. اگر ترتیب فواصل گام های ماژور و مینور را به خاطر داشته باشید،‌ می‌دانید که در این درجه اولین نیم پردهٔ گام مینور ظاهر می‌شود. در واقع اگر فاصله درجهٔ سوم گام نسبت به تونیک، سوم کوچک باشد، گام ما مینور است و اگر فاصلهٔ درجهٔ سوم با تونیک، سوم بزرگ باشد، گام ما ماژور است.

درجهٔ چهارم (Sub Dominant)

درجهٔ چهارم یا زیرنمایان یکی از مهمترین درجات گام و جزء درجات تونال است که در طول قطعه هم زیاد به گوش می‌رسد. در گام ماژور به خاطر فاصلهٔ نیم پرده‌ای بین درجهٔ سوم و چهارم وجود دارد، حرکت از درجهٔ ۳ به ۴ هم حرکتی قوی است.

درجهٔ پنجم (Dominant)

درجهٔ پنجم گام یا نمایان بعد از درجهٔ اول مهمترین درجهٔ گام است. این درجه که درجهٔ تونال است کاربرد زیادی دارد و در طول قطعه مرتب روی آن تاکید می‌شود.

درجهٔ ششم (Super Dominant)

این درجه که رونمایان هم گفته می‌شود، جزء درجات مدال است ولی نسبت به درجات دوم و سوم بیشتر در طول قطعه شنیده می‌شود. در گام مینور به خاطر فاصلهٔ نیم پرده‌ای با درجهٔ پنجم، تمایل دارد به سمت درجهٔ پنجم حل شود.

درجهٔ هفتم (Leading Note)

درجهٔ هفتم مهم‌ترین درجهٔ مُدال گام است. درجه‌ٔ هفتم در گام ماژور که با فاصلهٔ اکتاو یا هشتم فاصلهٔ نیم پرده‌ای دارد محسوس(Sensible) نامیده می‌شود چون که کشش و حرکتی بسیار قوی به سمت نت پایه دارد؛ اما در گام مینور طبیعی که فاصلهٔ هفتم و هشتم یک پرده‌ است، درجهٔ هفتم را زیرتونیک(Subtonic) می‌گویند. درجهٔ هفتم مخصوصا در پایان قطعه اهمیت زیادی دارد چون باید برای تثبیت نهایی به نوت تونیک فرود بیاید.

در گام مینور به خاطر وجود همین فاصلهٔ یک پرده‌ای، کشش و حرکت نت هفتم به سمت اکتاو ضعیف می‌شود در حالی که باید این حرکت قوی‌تر باشد و به نت پایه برسیم به همین خاطر درجهٔ هفتم را گاهی نیم پرده بالا می‌برند تا در اکتاو بهتر حل شود. به گامی که به این صورت ساخته می‌شود مینور هارمونیک می‌گویند که قبلا در بخش گام های مینور به آن پرداختیم.

اما بعد از تغییر فاصلهٔ هفتم کوچک به هفتم بزرگ و ساخت گام مینور هارمونیک، بین درجات ۶ و ۷ یک و نیم پرده فاصله می‌افتد که در قدیم فاصله‌ای نامانوس بوده و به همین خاطر در حرکت بالارونده به سمت اکتاو، درجهٔ ششم را هم نیم پرده بالا بردند تا آن فاصله هم یک پرده‌ای شود و همانطور که می‌دانید این گام جدید را مینور ملودیک نامیده‌اند.

در حرکت پایین روندهٔ مینور ملودیک هم چون قرار است به جای اکتاو به نت تونیک برسیم، نیازی به تغییر فواصل حس نمی‌شود و بنابراین نت‌ها به حالت قبلی خود بر می‌گردند.

درجهٔ هشتم (Octave)

کارکرد این درجه مانند درجهٔ اول یا تونیک است و مانند تونیک بر روی تاکید می‌شود و نت‌ها در آن حل می شوند.

تمرین برای درجات گام

درجات گام را در هرکدام از گامهای زیر مشخص کنید.

می مینور

سل ماژور

فا دیز ماژور

دو مینور هارمونیک

سی بمل مینور ملودیک

لا ماژور

ر مینور هارمونیک