علائم سرکلید یا مایه نما - گام های دیز دار - قسمت چهاردهم از درسهای تئوری

علائم سرکلید یا مایه نما (Key Signature) موضوع بحث امروز ماست. قبلا دربارهٔ کلید های موسیقی گفته بودم؛ اینکه کلید مشخص می‌کند هر نت روی خط حامل یا بین خطوط چه نام و چه صدایی داشته باشد. کلید سل معروف‌ترین آنها است که از قضا زیرترین کلید موسیقی هم هست و در نت نویسی برای اکثر سازها از‌ آن استفاده می‌شود و کلید فا خط چهارم را هم شناختیم که برای سازهای بم موسیقی یا محدودهٔ بم پیانو کاربرد دارد. این از این. حالا ببینیم علائم سرکلید چیست. 

علائم سرکلید بعد از کلید و قبل از کسر میزان قرار می گیرند و نشان می‌دهند این قطعه در چه تونالیته‌ای نوشته شده یعنی از نت‌های چه گامی استفاده شده. علائم سرکلید تا آخر قطعه اعتبار دارند یعنی اگر نتی در سرکلید دیز بود، تا آخر قطعه دیز است مگر اینکه علامت بکار کنارش قرار بگیرد و آن را به طور موقتی و فقط در همان میزان بکار کند. در میزان بعد دوباره علامت سرکلید اعمال می‌شود. برای گذاشتن علائم سرکلید کافی است دیز یا بمل را بعد از کلید در جای مخصوص به خودش قرار بدهیم. به این صورت:

همان‌طور که در شکل می‌بینید در هر دو کلید نت‌های فا، دو و سل دیز هستند ولی چون کلیدها متفاوت است، جای سه نت و جای دیزهایشان هم فرق می‌کند.

در حقیقت اول قطعه با دیدن کلید نام نت‌ها را می‌فهمیم، بعد علائم سرکلید را می‌بینیم و می‌فهمیم با چه گامی سروکار داریم و بعدش هم چشممان به جمال کسر میزان می افتد و می‌فهمیم میزان‌ها چند ضربی هستند و چه نوع وزنی باید رعایت شود.

برای اینکه از روی سرکلید بفهمیم از چه گامی در نوشتن قطعه استفاده شده، باید نوع و تعداد علائم تغییر دهندهٔ هر گام را حفظ کنیم. مثلا بدانیم در گام سل ماژور نت فا دیز است یا در گام ر ماژور نت‌های فا و دو دیز هستند. اما به این سختی‌ها هم نیست! علائم سرکلید با روند منظم و مشخصی اضافه می‌شوند و همیشه طرز نوشتن آنها در سر کلید ترتیب خاص و ثابتی دارد. ابتدا ترتیب دیز ها را در گام‌های ماژور و مینور بررسی می‌کنیم و در قسمت بعدی به سراغ ترتیب بمل ها می رویم.

ترتیب دیز ها (Sharps Order)

ترتیب یا روند افزایش دیز ها در گام‌های ماژور و مینور دیز دار به این صورت است:

فا - دو - سل - ر - لا - می - سی .

ترتیب افزایش دیزها

اگر این ترتیب را حفظ کنید کارتان خیلی بهتر راه می‌افتد. افزایش دیزها همیشه به این ترتیب است یعنی گامی که یک دیز دارد نت دیز شده‌اش حتما فا است یا گامی که دو تا دیز دارد همیشه فا و دو اش دیز است و الی آخر. در سرکلید هم دیزها را با همین روال می‌نویسیم. ابتدا گام‌های ماژور را بررسی می‌کنیم:

گام‌های ماژور دیز دار:

در بخش مربوط به گام‌های ماژور خواندیم که در بین گام‌های ماژور، دو ماژور بدون علامت است. اگر درجهٔ پنجم گام دو ماژور یعنی نت سل را پایهٔ یک گام دیگر قرار دهیم یعنی گام سل ماژور، این گام یک دیز خواهد داشت و طبق ترتیبی که نوشتم آن دیز هم روی فا خواهد بود. حالا اگر از درجهٔ پنجم سل ماژور یک گام بنویسیم، یعنی گام ر ماژور، این گام دو تا دیز خواهد داشت که فا و دو هستند. اگر از درجهٔ پنجم ر ماژور یک گام ماژور بسازیم، این گام که لا ماژور است، سه تا دیز دارد: فا، دو و سل. همین ترتیب را اگر ادامه دهیم به ترتیب به تعداد دیزها اضافه می‌شود. گام‌های ماژور به ترتیب زیر دیز دار می‌شوند:

دو ماژور (-)

سل ماژور (۱)

ر ماژور (۲)

لا ماژور (۳)

می ماژور (۴)

سی ماژور (۵)

فا دیز ماژور (۶)

 دو دیز ماژور (۷).

  گام‌های ماژور دیز دار 

راه حل کنکوری برای اینکه از روی دیزها بفهمیم چه گامی داریم:

تونیک گام‌‌های ماژور دیز دار همیشه نیم پرده بالاتر از آخرین دیز آن است.  آخرین دیز را در سرکلید نگاه کنید و از آن نت یک نیم پردهٔ دیاتونیک (دوم کوچک) بالا بروید؛ به تونیک یا همان نام گام می‌رسید. مثلا پنج تا دیز در سرکلید داریم که آخری‌اش طبق روندی که گفتم لا است. حالا از این لا دیزی که داریم نیم پرده بالا می‌رویم و به سل می‌رسیم. نام گام سل ماژور است. به همین راحتی!

حالا اگر بخواهید از تونیک گام بفهمید چند تا دیز دارد: از اسم گام یک نیم پرده پایین بروید؛ به آخرین دیز گام می‌رسید و طبق ترتیب دیزها که باید حفظ باشید، تعداد دیزها را به دست می‌آورید. مثلا گام می ماژور؛ از می نیم پرده پایین می‌رویم می‌رسیم به ر دیز. آخرین دیزمان ر است. طبق ترتیب افزایش دیزها باید فا و دو و سل هم دیز باشند پس می ماژور چهار تا دیز دارد.

یادتان نرود حتما گام‌های دیز دار را حفظ کنید.  

گام‌های مینور دیز دار:

 

ترتیب دیز ها در گام‌های مینور هم همین است (فا - دو - سل - ر - لا - می - سی) اما نام گام فرق می‌کند. حالا چه جوری؟ گفتیم بین گام های مینور، لا مینور بدون علامت است. گام مینوری که یک دیز دارد می مینور است که دیزش هم فا است. مینوری که دو تا دیز دارد سی مینور است که دو تا دیز دارد: فا و سل. می‌بینیم که در مینورها هم ترتیب افزایش دیزها مثل ماژورها است و هر گام روی درجهٔ پنجم گام قبلی ساخته می‌شود. گام‌های مینور به ترتیب زیر دیز دار می‌شوند:

لا مینور (-) می مینور (۱) سی مینور (۲) فا دیز مینور (۳) دو دیز مینور (۴) سل دیز مینور (۵) ر دیز مینور (۶) لا دیز مینور (۷) ترتیب دیزها در گام‌های مینور  تونیک گام های مینور دیز دار همیشه یک پرده پایین تر از آخرین دیز آن است. برای پیدا کردن تونیک گام در گام‌های مینور می‌توانید از آخرین دیز، یک پرده (دوم بزرگ) پایین بروید. مثلا اگر پنج تا دیز در سرکلید باشد (که طبیعتا آخری‌اش لادیز است)، تونیک گام مینورمان فا دیز است.

اگر تونیک را داشتیم و می‌خواستیم تعداد دیزها را به دست بیاوریم هم کافی است از تونیک یک پرده بالا برویم، آخرین دیز به دست می‌‌آید و بقیه دیزها هم طبق ترتیبی که گفتم در سرکلید قرار می‌گیرند. مثلا ر دیز مینور؛ از ر دیز یک پرده بالا می‌رویم، می دیز به دست می‌آید که آخرین دیز گام است پس این گام شش تا دیز دارد (فا، دو، سل، ر، لا، می).

در مورد مینور هارمونیک و مینور ملودیک، علائم سر کلید به همین صورت هستند و تفاوتی نمی‌کنند. تغییراتی که در درجات هفتم مینور هارمونیک و ششم و هفتم مینور ملودیک می‌دهیم به صورت عَرَضی یا موقتی هستند و در سرکلید نمی‌آیند. اگر از تونیک نیم پردهٔ دیاتونیک( دوم کوچک) پایین بیاییم به علامت عَرَضی مینور هارمونیک می رسیم و اگر از تونیک یک فاصلهٔ دوم کوچک و سوم کوچک پایین بیاییم به علامت عرضی مینور ملودیک بالا رونده می‌رسیم مینور ملودیک در حالت پایین رونده علامت عرضی ندارد و مانند مینور طبیعی است.

سرکلید و علائم عرضی در گام‌های مینور  در قسمت بعدی به روند افزایش بمل ها در گام های ماژور و مینور می‌پردازیم.

تمرین علائم سرکلید

علائم سرکلید و علامت‌های عرضی گام‌های دیز دار زیر را پیدا کنید. سل دیز مینور فا  دیز ماژور لا دیز مینور هارمونیک می ماژور سل دیز مینور ملودیک سی ماژور می مینور هارمونیک